In contrast to the formal tradition of Constantinople and the solemn symbolism of Rome, early Christian painting in Thessaloniki freely approaches divine visions, and colours the transcendent with the poetry of natural light.

Late antiquity ended in Macedonia in the early seventh century and was followed by the Iconoclast controversy (726-87 and 815-43). Archaeological remains of any note from this transitional period are to be found only in Thessaloniki. Around 620, the Basilica of St Demetrius was restored and the fact commemorated in the church's contemporary mosaics, in which transcendence takes the place of the dramatic style of the fifth and sixth centuries. The sanctuary of Hagia Sophia was decorated with iconoclast mosaics, of which all that survive today are the monograms of Constantine VI (780-7), his mother Irene, and Archbishop Theophilus of Thessaloniki. After the Iconoclast period and throughout the long age of Macedonian supremacy (867-1057), Macedonia's cities were re-organised and monastic centres, such as Mount Athos, where established.

New types of ecclesiastical architecture emerged, which departed significantly from the early Christian models, producing smaller structures dominated by a central dome. A Byzantine church is an earthly replica of the world above, wich is simultaneously represents and contains. Metropolitan churches, however, still tended to be basilicas: the Protaton on Mount Athos, for instance, St Achillius on Lake Prespa, and the cathedrals of Beroea, Edessa, Serres, Melnik, and Kalambaka.

Η παλαιοχριστιανική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη ξεχωρίζοντας από την επίσημη παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως και το σοβαρό συμβολισμό της Ρώμης πλησιάζει με ελευθερία τα θεϊκά οράματα και χρωματίζει το υπερβατικό με την ποίηση του φυσικού φωτός.

Η Ύστερη Αρχαιότητα τελειώνει στη Μακεδονία στις αρχές του 7ου αι. και ακολουθεί η Εικονομαχία (726-787 και 815-843). Από τη μεταβατική αυτή περίοδο αρχαιολογικά κατάλοιπα άξια λόγου μένουν μόνο στη Θεσσαλονίκη: γύρω στα 620 αναστηλώθηκε η βασιλική του Αγίου Δημητρίου και το γεγονός αυτό μνημονεύεται στα ψηφιδωτά του ναού της εποχής εκείνης, όπου ο υπερβατισμός έχει αντικαταστήσει τη δραματικότητα του 5ου-6ου αι. Εικονομαχικά ψηφιδωτά εκόσμησαν το ιερό βήμα της Αγίας Σοφίας. Από αυτά ένα μέρος μόνον με τα μονογράμματα του Κωνσταντίνου ΣΤ' (780-787), της μητέρας του Ειρήνης και του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Θεόφιλου σώθηκαν ως τις μέρες μας. Μετά την Εικονομαχία και κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Μακεδόνων (867-1057) οι πόλεις της Μακεδονίας αναδιοργανώνονται και μοναστικά κέντρα όπως το 'Αγιον Όρος ιδρύονται.

Νέοι αρχιτεκτονικοί τύποι εκκλησιών, μικρότεροι, με κυρίαρχο στοιχείο τον τρούλλο, που απομακρύνονται από τα παλαιοχριστιανικά πρότυπα, εμφανίζονται. Η βυζαντινή εκκλησία είναι ένα ομοίωμα του ουράνιου κόσμου, που ταυτόχρονα και τον αναπαριστά και τον περιέχει. Ωστόσο βασιλικές συνεχίζουν να εμφανίζονται ως μητροπολιτικοί ναοί στο Πρωτάτο Αγίου Όρους, τον Άγιο Αχίλλειο Πρεσπών, τη Βέροια, την Έδεσσα, τις Σέρρες, το Μελένικο, την Καλαμπάκα.